Rys historyczny do I poł. XX wieku

Osadnictwo w tym rejonie sięga początków państwa polskiego. Do XIII wieku funkcjonował gród w Święcku (dziś Święck Strumiany), który był centrum kasztelani święckiej obejmującej obszary od Narwi po rzekę Lizę i Mień oraz od Nurca po Czerwony Bór. Kasztelania ta składała się z dwóch grodów oraz 44 wsi. Do kasztelani należało kilka grodów, w tym również gród koło wsi Wnory Wypychy i Grodzkie Stare. Kasztelana święcka była częścią Księstwa Mazowieckiego, zatem pierwszymi osadnikami byli tu Mazowszanie.

W połowie XIII wieku upadła kasztelania święcka pod najazdami Jaćwingów i Litwinów, ten region opustoszał na wiele lat. W wyniku licznych wojen trwających prawie do końca XIV wieku ten rejon został włączony do państwa litewskiego. Władza litewska sięgała aż pod Siedlce, tutejsze ziemie zostały podzielone na ziemię bielską i drohicką. Jednak Litwini nie prowadzili tu akcji osiedleńczej.

W drugiej połowie XIV stulecia Litwa stała się celem napadów Krzyżackich i to zmusiło ją do zawarcia pokoju i przymierza z Polską i Mazowszem. Książę litewski Kiejstut wydał swą córkę Danutę za księcia mazowieckiego Janusza I. Aktem z dnia 1 września 1391 Kiejstut nadał zięciowi ziemię bielską i drohicką. Nowy władca rozpoczął wielką akcję osiedleńczą.

To właśnie w tym czasie powstało wiele wsi w obecnej gminie Kulesze Kościelne, sprowadzono tutaj osadników z północnego Mazowsza, a nawet z Królestwa Polskiego z ziemi sieradzkiej. Pochodzili głównie z niezbyt zamożnych rodów szlacheckich. Książę planował, aby powstał tu szeroki pas ziemi zamieszkały przez rycerzy, którzy mieli bronić Mazowsza przed Litwinami oraz Krzyżakami. Od nazw wiosek powstały nazwiska: Kulesz, Wnorowski, Kalinowski, Stypułkowski, Grodzki, Chojeński, Leśniewski i inne.

Do tej pory mieszkają tu potomkowie owych pierwszych rycerzy osadzonych tu przez księcia Janusza dla strzeżenia wschodnich rubieży jego państwa.

Zatem ten obszar należał do Mazowsza, jednak po zwycięstwie grunwaldzkim (1410) książę litewski Witold odebrał Mazowszanom ziemię bielską (z późniejszą parafią Kulesze) i drohicką i przyłączył je ponownie do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W granicach Litwy znalazły się liczne wsie zamieszkałe przez polską (mazowiecką) szlachtę. Książę potwierdzał im prawo posiadania ziemi, ale w wyniku zmiany państwowości zaginęły dokumenty osadnicze (nadania, przywileje), dlatego trudno dokładniej przedstawić chronologię powstawania poszczególnych osad.

Właśnie z pierwszej połowy XV wieku pochodzą pierwsze wzmianki o Kuleszach. Nazwa wsi pochodzi od słowa „kulesza”, które oznaczało niegdyś gęstą potrawę mączną, najczęściej z mąki kukurydzianej lub żytniej. Słowo to stało się też przydomkiem, a potem nazwiskiem rycerzy herbu Ślepowron, którzy osiedlili się tutaj na początku XV wieku. Prawdopodobnie pochodzili z ziemi ciechanowskiej, stamtąd wywodzi się wiele rodów szlacheckich, które w początkach XV wieku osiedlił na wschodnim Mazowszu książę Janusz I. Ślepowrończycy otrzymali bardzo duże nadanie ziemskie w tej okolicy, które na północy sięgało Niziołek Starych, a na południu do wsi Wykno Nowe.

Typowe nadanie dla rycerza w tamtych czasach wynosiło 10 włók, czyli około 180 ha. W tym przypadku było ono dużo większe. Proces osadniczy rozciągał się na wiele lat. Najpierw powstawało jedno gospodarstwo pierwszego osadnika, początkowo bez chłopów, tylko rycerz i jego służba. Pierwszy osadnik budował dom i karczował las oraz zarośla, aby przygotować ziemię pod uprawę. Wykarczowanie 10 włók ziemi często zajmowało wiele dziesiątek lat. Ziemia była dziedziczona przez synów i od razu dzielona, co uniemożliwiało powstanie folwarku. Powstawała wieś szlachecka. Przy pierwszym gospodarstwie, przez podział ziemi między synów, powstawały kolejne gospodarstwa, „tworząc luźną i bezładną osadę potomków pierwszego osadnika”. W XV wieku, istniały w tej okolicy wioski złożone z jednej chaty. W XVI wieku, w miarę rozrastania się wiosek, liczyły już po kilkanaście chat. Te wioski po dziś dzień często zachowały swoją bezładną strukturę osadniczą.

Początkowo istniała jedna osada, siedziba Kuleszów, zwana Kulesze. Jednak już w pierwszej połowie XV wieku powstała Kulesze Czarnowo (dziś Czarnowo Biki), dla odróżnienia różnych osad. Pierwotną (główną ) osadę nazwano Kulesze Rokitnicą, ponieważ leżała nad rzeką o tej samej nazwie.

Przed 1470 rokiem powstał tu pierwszy drewniany kościół, jednak parafię erygowano dopiero w 1493 roku. Powołał ją biskup łucki Jan, konsekrując jednocześnie miejscowy kościół.

Było to bardzo ważne wydarzenie w historii tej wsi, gdyż do tej pory w najbliższej okolicy nie było parafii. Ustanowienie jej właśnie tutaj spowodowało, że Kulesze stały się najważniejszą osadą w okolicy, centrum parafialnym ale też handlowym. W takie miejsca zjeżdżała się okoliczna ludność, również w celach handlowych. Można zaryzykować tezę, że gdyby nie powstanie parafii w 1493 roku, Kulesze nie byłyby obecnie siedzibą władz gminy.

W XV i XVI wieku nie było wojen, liczba ludności gwałtownie wzrastała. We wsiach zaczęło się robić ciasno. Dzielenie ziemi między wszystkich synów było już niemożliwie, w XVI wieku wszystkie ostatki i wypychy zostały zapełnione. Synowie szlacheccy wychodzili więc z rodowej wsi i podejmowali pracę u bogatszych sąsiadów. Miasta, same ubogie, nie mogły ich przyjąć, wielu udawało się na puste tereny Korony i Litwy. Często przenoszono nazwy dawnych osad do nowych wsi. Śladem tego osadnictwa są wsie o tej nazwie w obecnych gminach Mońki, Krypno, Kalinowo, a na ziemiach wschodnich istniały dwie takie wsie w powiecie wileńskim i jedna w okolicy Oszmiany.

Położenie ludności, która została na miejscu, niewiele różniło się od chłopów, często parę rodzin mieszkało w jednej chacie. Jednak szlachcice mieli szansę zmienić swój los. Przynależność do stanu uprzywilejowanego umożliwiała, tym którzy mieli szczęście i byli pracowici, dojść do majątku i znaczenia.
Wielką tragedią dla całej Rzeczpospolitej był potop szwedzki z połowy XVII wieku. Wojna nie ominęła również tych terenów i jeszcze długo po ustaniu działań wojennych nie odbudowano zniszczeń.

Przełom XVIII i XIX wieku był bardzo burzliwy w dziejach Polski i tego regionu.

W 1794 roku wybuchło powstanie kościuszkowskie, a w rok później upadła I Rzeczpospolita i całe północne Mazowsze oraz Podlasie włączono do państwa pruskiego, jako Prusy Nowowschodnie. W 1806 roku na ziemie polskie wkroczyły wojska napoleońskie, które wyparły Prusaków i Rosjan. W 1807 roku powstało Księstwo Warszawskie, które było zależne od Napoleona. Okolice Kulesz włączono do departamentu augustowskiego i powiatu tykocińskiego. W 1812 roku przez te tereny przeszła Wielka Armia, która już w grudniu wróciła po klęsce w Rosji. Nastąpiła okupacja rosyjska. W 1815 roku powstało Królestwo Polskie pod berłem carskim, a Kulesze znalazły się w województwie augustowskim, obwodzie łomżyńskim i powiecie tykocińskim. Wszystkie te wydarzenia powodowały liczne przemarsze wojskowe, kontrybucje i zniszczenia. Dopiero po 1815 roku nastąpił pewien okres spokoju. W 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe, jednak nie zanotowano tutaj większych działań zbrojnych, brakowało lasów, naturalnego oparcia dla powstańców. Tutejsza drobna szlachta wzięła udział w walkach. Zaścianki szlacheckie były głównym oparciem dla powstania. Po upadku powstania, ziemia należąca do chłopów została uwłaszczona. Jednak w tych okolicach było ich niewielu, notowano ich w Kuleszach Kościelnych oraz Kuleszach Podlipie.

Drugą reformą władz carskich było utworzenie gmin wiejskich. Powstały wówczas po raz pierwszy samorządowe gminy wiejskie, na których od tej pory na czele stał miejscowy dziedzic. Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki). Częściami składowymi były gromady (wsie) na czele z sołtysem, którego wybierało zgromadzenie gromadzkie. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne, na którym prawo głosu mieli gospodarze posiadający co najmniej 3 morgi gruntu. Zebranie gminne wybierało wójta i ławników (zarząd gminy).

Przełom XIX i XX wieku to intensywny czas rozwoju Kulesz Kościelnych, które na nowo stawało się lokalnym centrum handlowym, ale też usługowym. Przyczyniło się do tego także liczne osadnictwo żydowskie.

Ludność pochodzenia szlacheckiego nie zajmowała się handlem lub rzemiosłem. Dawni rycerze mogli zajmować się tylko wojną lub uprawą roli, z braku pierwszej możliwości skupili się na rolnictwie, jednak ktoś musiał wykonywać różne usługi oraz sprzedawać towary których nie wytworzyło własne gospodarstwo. Właśnie tą lukę wypełnili Żydzi, którzy na początku XX wieku licznie osiedlili się w Kuleszach.

Latem 1914 roku wybuchła I wojna światowa, rok później przez te tereny przetoczył się front. Wojska niemieckie wypierały stąd wojska rosyjskie, intensywne walki miały miejsce w dolinie rzeki Śliny (sierpień 1915), pozostałością tych walk są liczne cmentarze wojenne. W latach 1915-1918 miała tu miejsce okupacja wojskowa niemiecka. W listopadzie 1918 roku te obszary weszły w skład niepodległej Polski. Dawny powiat mazowiecki został włączony do województwa białostockiego i przemianowano go na powiat wysokomazowiecki. W jego składzie istniała również gmina Wysokie Mazowieckie. Wojna znów pojawiła się tutaj w sierpniu 1920 roku, na krótko teren gminy zajęły wojska bolszewickie, które jednak szybko zostały wyparte.

Okres międzywojenny to czas intensywnego rozwoju gminy, nastąpiła wtedy komasacja gruntów drobnoszlacheckich, która następowała głównie samorzutnie.

Drewniany kościół w Kuleszach wybudowany w ostatnich latach XVIII wieku był remontowany w 1837 roku oraz w latach 1868-1869. Niestety w roku 1908 roku spłonął.

Obecny kościół budowano w latach 1911 – 1926.

Krótki zarys historyczny sołectw w Gminie Kulesze Kościelne

Te ziemie pierwotnie należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1528 roku w tym państwie dokonano przeglądu (popisu) stanu pospolitego ruszenia, podstawowej siły zbrojnej Litwy. Zachowały się do naszych czasów dokumenty z tego właśnie przeglądu, świadczące również o istnieniu tej osady. Według niego na popis stawiło się ośmiu rycerzy i jedna wdowa, zatem była to dosyć liczna wioska – liczyła około 9 rodzin. Lecz zamieszkiwała ją uboga szlachta, w sumie wystawiła na wojnę 2 konnych jeźdźców. Nazwę wsi zapisano wtedy Bukow Chojenki. Miejscowi rycerze od nazwy swej rodowej wsi zaczęli przyjmować nazwisko Chojeński. Właśnie takie nazwisko nosił jeden z rycerzy z tej wsi już w 1528 roku (Paweł Chojeński, sam wystawił jednego konnego jeźdźca).

Jest to pierwsza wzmianka o istnieniu wsi Chojane, wkrótce potem pojawiają się kolejne. W sądach podlaskich zapisano notatkę z 1542 roku o tym, iż Rosław i Stefan, synowie Józefa z Chojan, procesują się z Mikołajem i Stanisławem z Chojan. Trudno określić, czy ten zapis odnosi się do tej wsi, ponieważ w XVI wieku powstało kilka miejscowości o nazwie Chojane, lecz jest to prawdopodobne.

Nazwa miejscowości bywała pisana różnie, wyżej wspomniano o nazwie Bukow, jednak w 1569 roku zwano ją Bączki, również w następnych wiekach dominowała już ta właśnie nazwa.

Tutejszy ród był bardzo liczny, zasiedlił okoliczne ziemie tworząc tak zwaną okolicę szlachecką Chojane. Jak liczna była to szlachta można było się przekonać w czasie składania przysięgi na wierność królowi polskiemu podczas unii polsko-litewskiej i włączania Podlasia do Polski. W urzędzie grodzkim w Bielsku stawiło się wielu Chojeńskich, wymienia się tam: Józefa, Bartłomieja, Zacharyasza i Marcina, synów Abrahama; Feliksa, syna Andrzeja; Domarata i Gabryela, synów Jakóba; Adama i Wojciecha, synów Pawła; Kaliksta, syna Stanisława; Mojżesza i Szymona, synów Michała; Marcina, syna Bogdana; Macieja, syna Zbiluta; Jana, Wielisława i Marcina, synów Józefa; Serafina, syna Mikołaja, i Szymona, syna Boruty. Na pewno nie wszyscy mieszkali w tej wsi, ale pewnie wielu z nich miało działy również tutaj. Wśród Chojeńskich notowano także znaczniejszych rycerzy, był nim na przykład Mateusz Chojeński, komornik ziemski bielski w początkach XVII wieku.

Zasadą było, aby ziemię dzielić równo między synów i córki. W wyniku tego oraz spadków i darowizn wytworzyła się w tego typu wsiach bardzo skomplikowana struktura własności. Powodowało to liczne konflikty między sąsiadami. Jak pisano: młody szlachcic żeby udowodnić swą pełnoletniość uważano, powinien odbyć pojedynek i wytoczyć proces. Gdyby nie było hipotek, w każdym majątku starannie konserwowano archiwa. W nich wynajdywano dowody do pieniactwa. Takie były procesy jak na przykład o charta, o zgubioną rękawiczkę. Również Chojeńscy procesowali się często ze sobą oraz z innymi. Te sprawy docierały aż do Trybunału Lubelskiego, czyli sądu apelacyjnego. Akta lubelskie wspominają o Feliksie, Krzysztofie, Pawle i Jadwidze, dzieciach Jana (1583), o Janie, synu Marcina; Serafinie, synie Mikołaja i Wojciechu, synu Stefana, dziedzicach Chojan 1586 roku, o Walentym, Bartłomieju, Wojciechu i Eustachym, synach Jana (1581). Wszyscy procesowali się w Lublinie w końcu XVI wieku.

Dawni historycy nie byli zgodni, jakiego herbu używali ci rycerze. Adam Boniecki nie określił w ogóle tego herbu, natomiast hrabia Uruski przypisał im herb Abdank. Natomiast w XIX wieku niektórzy z nich zostali urzędowo przypisani do herbu Korczak, tak jak inna rodzina Chojeńskich z ziemi chełmskiej. Zapewne było tak, że Chojeńscy (alias Choińscy) pochodzili z Wielkopolski z Chojna z rodu Abdanków, osiedlili się tutaj i nazwali swoją nową siedzibę na pamiątkę rodowej wsi w Wielkopolsce (okolice Kościana). Może na to wskazywać herb Abdank używany przez Mateusza Chojeńskiego komornika ziemskiego bielskiego z początków XVII wieku oraz jego synów.

Jednak w następnych latach ród upadł i nie odgrywał już większej roli. Była to uboga zaściankowa szlachta, która wiedziała o rycerskim pochodzeniu, ale świadomość herbu zatarła się. Jedynie mieszkańcy Chojan Sierocięta potrafili przed Heroldią Królestwa Polskiego udowodnić swoje prawa szlacheckie, ale już z herbem Korczak, który zapewne nie był ich pierwotnym znakiem herbowym.

Chojane Bąki były niewielką wioską zaściankową zamieszkałą wyłącznie przez drobną szlachtę, wioska liczyła kilka domów. W 1827 roku w tej miejscowości naliczono 8 domów i 39 mieszkańców, była to niewielka osada w parafii Kulesze.

W 1867 roku władze carskie utworzyły samorządowe gminy wiejskie, powstała wtedy gmina Chojane. Jednak w latach osiemdziesiątych XIX wieku gmina Chojane została zlikwidowana i w większości włączona do gminy Wysokie Mazowieckie (ówcześnie Mazowieck). Według danych z 1891 roku w Chojanach Bąkach istniało 10 gospodarstw drobnoszlacheckich, uprawiali oni 46 ha ziemi, średnie gospodarstwo miało 4,6 ha.
Spis powszechny z 1921 roku umieszcza tę miejscowość w gminie Wysokie Mazowieckie, liczyła w tym czasie 8 domów i 48 mieszkańców.

Warto wspomnieć o nieistniejącej już miejscowości Chojane Boruty, która istniała w pobliżu tej miejscowości. Notowano ją od połowy XVI wieku do końca XIX stulecia, było to niewielkie osiedle drobnoszlacheckie.